|
پرسش از نسبت ایدئولوژی با عقل و دین، یکی از اهم ارکان تئوریک
جامعه مدنی را در غرب تشکیل می دهد. آن چه در زیر می آید، می تواند پیش درآمدی بر
بررسی این مناسبات جهت درک و تحلیل دقیق تر مفاهیم دخیل در ماهیت جامعه مدنی غربی
باشد.
● تعریف ایدئولوژی:
ایدئولوژی،
ترکیبی از «ایده» و «لوژی» است واین ترکیب ظاهرا نخستین بار در پایان
قرن هجدهم، بعد از انقلاب فرانسه (۱۷۸۹) یعنی به سال ۱۷۹۶ توسط «دوتراسی» (۱) به کار رفت«دوتراسی» به پیروی
«کوندیاک»، مسلک تجربی، ( empircism) داشت و مراد او از ایدئولوژی، دانش
«ایده شناسی» و یا علم مطالعه ایده ها بود. این دانش به مقتضای دیدگاه فلسفی او
برای ایده های بشری، منشاء حسی قائل بود و می کوشید تا آن ها را شناسایی نماید.
ایدئولوژی در این تعبیر، معنایی نزدیک به اپیستمولوژی و معرفت شناسی دارد.
ناپلئون، ایدئولوژی
را در مقام تحقیر، به عنوان وصف برای کسانی به کار برد که دلبسته مطالعه درباره تصورات ایده ها هستند، چندان که از عمل، غافل می باشند و بلکه مرد عمل نیستند،او
آن ها را ایدئولوگ خواند.
مارکس،
ایدئولوژی را نه به معنای معرفت وایده شناسی بلکه به معنای اندیشه و آگاهی به
کاربرد. در اصطلاح او، ایدئولوژی، اندیشه ای است که در ارتباط با رفتار اجتماعی
و سیاسی طبقه حاکم و برای توجیه وضعیت موجود، سازمان می یابد و به همین دلیل
ایدئولوژی را اندیشه ای کاذب می دانست. و این اندیشه کاذب، شامل مجموعه عقاید،
باورها و اعتقادهایی می شود که به عمل اجتماعی، جهتی خاص می دهد.
ایدئولوژی در
کاربرد نخستین خود در آثار مارکس، معنایی منفور دارد و لکن به موازات آن، معنای
مثبتی از ایدئولوژی نیز مورد توجه قرارمی گیرد و آن مجموعه عقاید، باورها و
اعتقاداتی است که نه برای توجیه وضعیت اجتماعی و سیاسی حاکم بلکه برای تبیین و
تفسیر وضعیت مورد نظر طبقه پیشتاز سازمان می یابد.ایدئولوژی در این معنا نیز،
عقاید و ارزش های معطوف به عمل اجتماعی در رفتار سیاسی است.
کارل مانهایم پس
از مارکس، ایدئولوژی رابیشتر درباره مجموعه عقاید ناظر به وضع موجود به کار برده
و مفاهیمی را که در خدمت جامعه و نظام آرمانی به کار گرفته می شوند با
عنوان«اوتوپیا» در برابر ایدئولوژی قرار داد و لکن او نتوانست کاربرد ایدئولوژی
را در معنایی مقابل بااوتوپیا، محدود کند و ایدئولوژی از قرن نوزدهم به بعد، هم
چنان به معنای مجموعه باورها،اندیشه ها و ارزش های ناظر بر رفتار اجتماعی وسیاسی
به کار می رود. ایدئولوژی در این معنا،بخشی از فعالیت ذهنی آدمی است که به
طورمستقیم یا غیرمستقیم، در خدمت رفتار انسان قرار می گیرد.
ایدئولوژی گر چه
از قرن نوزدهم در معنای فوق به کار رفت و لکن ذهنیت معطوف به عمل سیاسی مختص به
آن سده نمی باشد و تاملات فلسفی بخش عظیمی از اندیشمندان سده های هفدهم و هجدهم،
مصداق بارز همان معنایی هستند که لفظ ایدئولوژی به آن دلالت می کند.
کارهای «هابز» و
«گروتیوس» در طی قرن هفدهم، علی رغم اختلافاتی که در مفروضات نظری آن دو وجود
دارد و تلاش های نظریه پردازان سیاسی در قرن هجدهم، که با تکیه بر مقولات عقلانی
از قبیل حقوق و قوانین طبیعی و درقالب قراردادهای اجتماعی، سازمان
می یافت نمونه هایی آشکار از تلاش ایدئولوژیک قبل ازکاربرد لفظ ایدئولوژی است.
انقلاب فرانسه مهمترین حرکت ایدئولوژیک قرن هجدهم است که بدون استفاده از لفظ
ایدئولوژی انجام شد.
قرن نوزدهم از
تحرکات ایدئولوژیک فراوانی برخوردار است که تفاوت های چشمگیری با قبل دارد. در
قرن هفدهم و هجدهم، اندیشه های سیاسی بیش تر از روش تحلیلی و عقلی بهره مندهستند.
کانت با آن که در قرن هجدهم هجوم جدی خود را به عقل نظری سامان میدهد، براعتبار
عقل در ابعاد عملی، پای می فشارد و قواعدثابت و استوار عملی را که با تاملات و
تحلیلهایعقلی آشکار میشوند، به عنوان موازین ضروری عمل، محترم می شمارد و حتی
می کوشد از این رهگذر برای عقل نظری نیز شانی بیابد. و لکن ازپایان سده هجده با
ورود رمانتیسم به حوزه اندیشه سیاسی، ایدئولوژی هایی پدید می آید که کم تر به
تحلیل های عقلی محض، وفادار می مانند، و به موازت آن ایدئولوژی هایی شکل می گیرد
که در صدد تفسیر علمی (نه عقلی) می باشند. تلاش مارکس برای ارائه ایدئولوژی علمی
و کوشش آگوست کنت برای تحکیم مواضع «مذهب انسانیت»، نمونه های برجسته ای از
ایدئولوژی های علمی قرن نوزدهم هستند.
سال های نخستین
قرن بیستم، سالهای درگیری های فراوانی است که باعنوان حرکت های ایدئولوژیک خود را
معرفی می کنند، ناسیونالیسم، مارکسیسم، فاشیسم، عناوین ایدئولوژیکی هستند که مسئولیت بخش
عظیمی از نزاع های دهه های نخستین قرن بیستم را برعهده می گیرند.
نخستین بار در
سال ۱۹۵۵ «ادوارد
شیلز» اصطلاح پایان ایدئولوژی را به کاربرد و «بل» دراوایل دهه شصت کتابی را با
این نام نوشت و از آن پس به مدت دو دهه، این اصطلاح در مرکز توجهات محافظه کاران و
لیبرالیست ها نظیر هانا آرنت، کارل پوپر، ریمون آرون و سیمور لیپست قرار گرفت.
فروپاشی بلوک
شرق به اقتدار اندیشه «پایان ایدئولوژی» افزود، و اندیش مندان سیاسی دیگری که در
حقیقت، نقش ایدئولوگ های نظام سیاسی غرب را ایفا می کنند به صورت های مختلف
بر پایان پذیرفتن حرکت های ایدئولوژیک، تاکید ورزیدند. نظیر تافلر، و هابر ماس که
پایان ایدئولوژی را خصیصه تمدن جدید و حاصل فرآیند عقلانی شدن جهان در تمدن
غربی می داند و فوکویاما که با عنوان پایان تاریخ، حرکت های ایدئولوژیک را عقیم و
نازا می داند.
● نسبت ایدئولوژی
با دین:
آن چه گذشت مروری
کوتاه بر واژه ی ایدئولوژی و تاریخ دو صد ساله تطورات آن است. اصطلاح ایدئولوژی در
این دو سده، دارای دو ویژگی اصلی است. اولا کار و فعالیتی ذهنی است، و
ثانیا معطوف به عمل و ناظر به رفتار آدمی است.
ویژگی اول،
خصیصه ای است که ایدئولوژی را از دین، امتیاز می دهد. و ویژگی دوم، موجب امتیاز
ایدئولوژی از علم می شود و البته این دوامتیاز بر اساس برخی از تعاریفی است که
نسبت به دین و یا علم وجود دارد.
اگر دین را
فعالیت ذهنی بشر برای تفسیرعالم و آدم بدانیم، عقاید و باورهای دینی به دلیل نقش
و اثری که در فعالیت های سیاسی انسان دارند به صورت نوعی ایدئولوژی
شناخته می شوند. مارکس به همین دلیل اعتقادات بشر رادر زمره ایدئولوژی های کاذبی
می دانست که برای توجیه منافع اقتصادی طبقه حاکم سازمان می یابند، و اما اگر
دین، هویتی صرفا ذهنی و یاعقلی نداشته، و معرفتی باشد که پس از فنای انسان و
ملاقات او با خداوند سبحان حاصل می شود و یا آن که با وحی و الهام الهی به افق
فهم و ادراک آدمی نازل می گردد، نمی توان آن را در چارچوب اصطلاح رایج ایدئولوژی
گنجاند. دین در این تعریف، گر چه هدایت انسان را به سوی سعادت ازلی و ابدی و
راهبری او را برای تکوین مدینه فاضله و جا%:/. D8�ه الهی بر عهده می گیرد و در نتیجه
ناظر به رفتار فردی و اجتماعی انسان نیز می باشد و لکن تفاوتی بنیادین با
ایدئولوژی دارد. دین، آن چه را از ایدئولوژی انتظار می رود و یا ایدئولوژی، مدعی آن
است، با شور و حرارتی فراتر انجام می دهد و لکن حاصل آگاهی حسی ویا معرفت مفهومی
- عقلی بشر نمی باشد. قرآن کریم، دین را حاصل معرفتی می داند که بشر، هرچند با
توان علمی خود به حقانیت آن پی می برد و لکن از نزد خود و بدون وحی و الهام الهی،
هرگز نمی تواند به آن دست یابد، در آیات قرآن، انبیاء چیزی را به انسان،
می آموزند که بدون ارسال رسل و انزال کتب، هرگز نمی تواند آن را فراگیرد:و
یعلمکم مالم تکونوا تعلمون، انبیاء به شما آن چه را که از نزد خود نمی توانید
فرا گیرید، تعلیم می دهند.
سنت نیز اگر به
معنای ذهنیت رسوب یافته ای باشد که در اثر ممارست و تکرار، به صورت عادت در آمده
است، در قالب یک ایدئولوژی محافظه کارانه تفسیر می شود. لکن اگربه معنای راهی
باشد که از متن شهود دینی برخاسته و به سوی آن راه می برد، در محدوده تعریف
مصطلح ایدئولوژی نمی تواند قرار گیرد.
● نسبت ایدئولوژی
با ایده های دکارتی و مثل افلاطونی:
البته برای
«ایده»، معنای دیگری است که درآن معنا می تواند با سنت و دین، قرابت
داشته باشد. ایده در معنای رایج و مصطلح آن، چیزی جز تصورات و اندیشه های ذهنی
بشر نیست. این معنا از قرن هفدهم به بعد، مقبولیت یافته است.دو جریان فلسفی
راسیونالیستی و آمپریستی، که با دکارت و بیکن آغاز می شوند «ایده ها» را
به معنای مفاهیم ذهنی بشری د:.8' نظر می گیرند و تفاوت این دو جریان، در این است که
حس گرایان، ایده ها را برخواسته از حواس انسانی می دانند و عقل گرایان، برای
آن ها هویتی ذهنی قائل هستند، و از تقلیل و ارجاع آن ها به داده های حسی، سرباز
می زنند. دکارت، ایده ها را مفاهیمی می دانست که عقل بی واسطه، شهود می کند. شهود
عقلی در نزد دکارت، چیزی جز دریافت واضح وبدون واسطه مفاهیم ذهنی نیست.
سیستم های فلسفی
که پس از دکارت تا کانت، دوام یافت، حاصل فعالیت های ذهنی است که بر مدار همان
ایده ها و مفاهیم ذهنی شکل می گیرد. کانت با انقلاب کپرنیکی خود، اعتبار سازه های
مزبور را مورد تردید قرار داد و ایدئولوژی در قرن نوزدهم و بیستم، معنای اصطلاحی
خود را وامدار همان معنای رایجی است که از دکارت به بعد، برای «ایده»،
پیدا می شود. ایدئولوژی در معنای اصطلاحی خود،مجموعه مفاهیم و مقررات سازمان
یافته ای است که معطوف به عمل و کنش سیاسی می باشد. معنای دیگری که «ایده» دارا
بود، آن است که در نزد افلاطون و سقراط سابقه داشت. «ایده» در نزد افلاطون، امری
مفهومی نیست بلکه واقعیتی کلی و ثابت است و حقیقت آن از طریق تزکیه -سلوک و شهود
- حاصل می شود. شهود در نزد افلاطون و ارسطو، یک بداهت مفهومی نیست، بلکه اتصالی
وجودی است که موجب گسترش واقعیت سالک می شود.
"ایده ها" یا "مثل"، ارباب انواع و مدبرات امور طبیعی هستند، و همه آن ها در تحت احاطه و شمول
«مثال خیر مطلق» می باشند.
مثل، علاوه بر
آن که از طریق اشیاء طبیعی -که در حکم سایه های آن ها هستند - پیام عام خودرا به
ساکنان طبیعت می رسانند، از طریق ارتباط خاصی که با اهل سلوک پیدا می کنند،
پیام های ویژه تری را جهت تدبیر و تنظیم عمل فردی واجتماعی آنان ابلاغ می نمایند.
سقراط براساس همین باور بود که پیام الهه معبد دلفی را که از طریق کاهن آن معبد
به مردم، ابلاغ شده بود، محترم می شمرد و در نهایت نیز جان خود را برای اجرای آن
پیام تقدیم نمود.
ایدئولوژی اگر
نظر به معنای افلاطونی وسقراطی «ایده» و «مثال» داشته باشد، با دین وسنت،
قرابت پیدا می کند و لکن معنای اصطلاحی ایدئولوژی در قرن نوزدهم توسط کسانی وضع
یا به کار برده شد که با معنای افلاطونی "ایده"، بیگانه هستند و آن را چیزی جز
پندار و خیال نمی دانند، در نزد آن ها، مثل افلاطونی از سنخ ایده های دکارتی
هستند که به غلط، واقعیت های عینی شمرده می شوند. چه این که در نظر آن ها دین و سنت
نیز چیزی جز ذهنیت تبدیل یافته و واژگون شده انسان نیست وبه همین دلیل، آن ها
فلسفه افلاطون و ادیان و سنن الهی را چیزی فراتر از یک ایدئولوژی بشری نمی بینند.
به رغم اصراری
که ایدئولوگ های معاصر در دو سده اخیر بر هویت ایدئولوژیک مثل افلاطونی و یا سنن
دینی دارند، امتیاز دین وسنت و هم چنین امتیاز ایده ها و مثل افلاطونی، با
ایدئولوژی های انسانی محفوظ است، زیرا هیچ یک از این امور، خصیصه نخست ایدئولوژی
را ندارند، یعنی بر اساس تعریفی که دین از خود ارائه می دهد و یا بر اساس تعریفی که
افلاطون ازمثل می دهد، هیچ یک از آن ها هویتی ذهنی و یا صرفا مفهومی نداشته و
بلکه حقایقی عینی و محیط هستند که از طریق شهود، دریافت می شوند.
● ایدئولوژی و علم
پوزیتویستی:
خصیصه دوم
ایدئولوژی، امتیاز ایدئولوژی را با فعالیت های ذهنی که معطوف به عمل نیستند حفظ
می کند، زیرا ناظر به رابطه ایدئولوژی باعمل است و براساس برخی تعاریفی که
در باره علم شده است، بخشی از مفاهیم علمی وبراساس بعضی دیگر از تعاریف، همه
مفاهیم علمی، فارغ از پیوندهای رفتاری و عملی انسان، سازمان می یابند. در نزد
فیلسوفان عقلگرا، با صرف نظر از این که به دانش شهودی و تعاریف فراعقلی، اذعان
داشته باشد، بخشی از دانش مفهومی بشر، نظیر علوم طبیعی که با تجربه واستقراء به
دست می آیند و یا علوم ریاضی که از قیاسات برهانی استفاده می کنند، پیوند مستقیمی
با رفتار سیاسی و اجتماعی عالم ندارند. متافیزیک یا فلسفه به معنای خاص نیز دانشی
است که مفاهیم و اصول برهانی آن با فراغت از تاثیرات اجتماعی، سازمان می یابد
و اگر ارتباط و پیوندی نیز بین آن ها و عمل اجتماعی باشد، ارتباط غیر مستقیم و یک
سویه است به این معنا که متافیزیک، بنیان ها و اصول موضوعه علمی را تامین می کند
که به طورمستقیم، در پیوند با رفتار اجتماعی است.
علمی که از نظر
آن ها به طور مستقیم درارتباط با کنش های اجتماعی قرار می گیرد بخشی از علوم عملی
- و نه نظری - است که به آن، علم تدبیر مدن و یا علم سیاست می گویند. تدبیرمدن و
سیاست، علمی برهانی است که از یک سو ریشه در متافیزیک و فلسفه به معنای خاص دارد و
از دیگر سو، مسلط بر رفتار آدمی بوده و آن را جهت بخشیده و هدایت می کند. از نظر
این گروه،بخشی دیگر از مفاهیم هستند که به جای سلطه بر عمل، تحت تسلط آن قرار
می گیرند. این دسته از مفاهیم که وهمی و خیالی - و نه عقلی -هستند، به رغم
پیوندی که با رفتار اجتماعی دارند، فاقد هویت علمی می باشند.
"علم" در تعریف
پوزیتویستی آن، حلقه ای از ذهنیت بشری است که در قبال حلقه مفاهیم ایدئولوژیک
قرار گرفته و مباین با آن است و علم ناب در این تعریف، علمی است که با
خصلت آزمون پذیری، همه تاثیرات و تاثرات خود را ازعلقه های عملی عالمان، قطع
کرده و فارغ ازهرگونه معرفت پیشینی به کشف حقایق عینی و خارجی نائل گردد. علم در
این تعریف، مباین با ایدئولوژی است یعنی هیچ یک از گزاره های علمی، ایدئولوژیک
نیست و هیچ یک از قضایای ایدئولوژیک، علمی نمی باشد.
● ایدئولوژی و عقل:
تاکنون دو مقدمه
مهم، بیان شد. مقدمه اول درباره تعریف ایدئولوژی بود و در آن به تاریخ تکوین این
لفظ و دوره های درخشش و افول آن اشاره شده در مقدمه دوم به تفاوت ایدئولوژی
با دین و همچنین نسبت آن با علم، اشاره شد. اینک به بیان نسبت ایدئولوژی و
عقل می پردازیم. تا به رمز دوره نشاط ایدئولوژی و سرافول آن دست یابیم.
مدعای ما در این
بخش این است که معنای مصطلح ایدئولوژی، تنها در مقطعی خاص ازتاریخ معرفت و تفکر
انسان، فرصت بروز می یابد و پس از آن، دوره حرکت زایی آن به سر می آید. تا هنگامی
که علم و معرفت، هویتی دینی داشته باشد و دین به عنوان معرفتی الهی که از
طریق فناء و شهود و به وساطت وحی و الهام، حاصل می شود، در مرکز آگاهی و علم
قرار گیرد و هم چنین تا وقتی که معنای افلاطونی مثال و ایده، معتبر باشد زندگی و
عمل فردی و اجتماعی انسان بر مدار سنت هایی سازمان می یابد که ازمعانی آسمانی و
حقایق محیط، نازل می شوند واین سنت ها راه سلوک و مسیر وصول انسان را به سوی
حقایق محیط ارائه می دهند.
تفکر فلسفی از
ارسطو به بعد با آن که محورتاملات خود را بر تبیین مناسبات مفاهیم ذهنی و تفسیر
عالم از زاویه آن مفاهیم قرار داده بود ولکن بر شمول حقایق عقلی نسبت به
امورطبیعی و عقول جزئی انسان ها اصرار می ورزید و ازهمین طریق، مسانخت خود را با
افلاطون و یا دیدگاه های دینی حفظ می کرد. فیلسوفان مسلمان و اندیشمندان مسیحی با
توجه به ظرفیت های موجود در اندیشه ارسطویی بود که ازخردورزی های فلسفی برای اثبات
سنت های دینی بهره می بردند.
"عقل مفهومی" تا
زمانی که نظر به سپهر "شهود" می دوزد، به عنوان رقیقه و صورت نازله عقل عینی و
محیط و در حکم پیامبر و نبی باطنی در طول پیامبر و نبی خارجی
قرارمی گیرد ودراین حال، عقل درقبال دین و سنت قرار نمی گیرد بلکه درکنار نقل و در
متن دین می نشیند.
مستقلات عقلی در
حکم حجج و سنن دینی قرار می گیرد و تلاش «عقل» برای کشف مفاد «نقل» نیز در حکم
چراغی که به شناخت راه می پردازد، معتبر شمرده می شود. و با این وصف، ره آورد عقل
و احکام معطوف به عمل آن، با آن که ضمن حفظ ماموریت نقادانه خود، شورانگیز و بلکه
مقدس و الهی است، از سنخ ایدئولوژی های بشری نمی باشد.
ایدئولوژی در
معنای مصطلح آن، هنگامی بوجود می آید که «ایده»، صورت عینی و خارجی خود را از
دست می دهد و دست عقل، از آسمان «شهود» کوتاه می شود، و مشاهدات عقلی
به دریافت های مفهومی، منحصر می گردد.
عقل در این حال،
کاشف و یا اظهار کننده سنن دینی و آسمانی نیست بلکه صرفا ناظرقوانین طبیعی و
«قراردادهای اجتماعی» است که از نظر به طبیعت انسان و با صرف نظر از ابعاد الهی
آن، کشف می شوند.
تمام تلاش هایی
که در سده هفدهم و هجدهم برای تفسیر روشنگرانه زندگی اجتماعی انسان می شود و همه
حرکت های فکری که به انقلاب فرانسه، ختم می شوند، از این قبیل است. اندیشمندان دو
سده روشنگری و خرد، خود براین نکته واقف بودند که کار آن ها از سنخ کار
دینی قدیسان و یا کوشش ذهنی مجتهدان نیست بلکه نوعی بازسازی زندگی اجتماعی است
که با هدف حذف شیوه های دینی و سنتی زیست، انجام می شود.
اندیشوران
اجتماعی در این دو سده، گر چه محصول کار خود را «ایدئولوژی» نم یدانند
ولیکن کار آن ها به راستی، تلاش ذهنی پیگیری بود، که نظر به رفتار اجتماعی معاصر
خود داشت.
● نشاط حرکت های
ایدئولوژیک:
اندیشه سیاسی در
این دو سده با دو ویژگی غالب همراه بود، اول: هویتی عقلانی داشت. دوم: از پوشش علمی
بهره می برد، واین دو ویژگی بود که نشاط پیگیر حرکت های ایدئولوژیک رامی ساخت.
جمع دو خصلت
فوق، به معنای اجتماع علم و عقل است یعنی در این دو سده، علم از هویتی عقلانی
برخوردار است، گر چه هویت دینی و فرامفهومی خود را از دست داده است. ایده ها
نیز چیزی فراتر از مفاهیم ذهنی نیستند، و لکن علم از ابعاد عقلی خود دفاع می کند.
علم عقلی، حتی
آن گاه که پیوند خود را با دین و علم قدسی، قطع می کند، توان دادرسی وتصمیم گیری
نسبت به گزاره های عملی را دارد.
عقل انسان به
دلیل معرفت و شناختی که نسبت به ابعاد وجود انسان دارد به دو بخش نظری و عملی
تقسیم می شود، عقل نظری، بخشی از داوری های عقلانی را که به خارج از حوزه عمل
انسان، نظر دارند شامل می شود، و عقل عملی، داوری هائی را در برمی گیرد که به
حوزه عملی و رفتار مربوط هستند.
علم، پس از آن
که حقیقت دینی خود را از دست داد، سنت های دینی نیز فاقد اعتبار و ارزش شدند و به
همین دلیل عقلانیتی که به گذشته و یا ریشه دینی خود، پشت کرده بود، باید در
اولین فرصت با کاوش های سیاسی خود خلاء ناشی ازسنت را پر می کرد و از همین جهت،
عقل عملی پس از رنسانس از اعتبار و جایگاه ویژهای برخوردار شد و این جایگاه،
فراتر از محدوده اعتبار عقل نظری دوام آورد. ایده هایی که برای تفسیر زندگی
انسان، سازمان می یافت، از شان و اعتبار عقل عملی بهره می جستند و به وساطت علم
تحصلی، بر درستی خود استدلال می کردند و یا آن که بر بطلان و کذب ایده های رقیب،
احتجاج می ورزیدند و این امر، نشاط بی نظیر را در گفت وگوها و محاضرات ایدئولوژیک
پدید می آورد. گرمی این گفت وگوها یادآور نشاط منازعات و نقادی های عالمان دینی و
پژوهش گران علوم قدسی بود.
"اسپینوزا دستگاه
اخلاقی خاصی براساس روش هندسی پدید می آورد. لایپ نیتس، گام را فراتر می گذارد.
وقتی که از لایپ نیتس خواستند تا درباره این مساله نظر بدهد که از میان
چندین مدعی تاج و تخت لهستان، کدام یک حق است،او مقاله ای نوشت و کوشید نظرش را -
که برگزیدن استانیسلائوس لتیزینسکی بود - با براهین صوری اثبات کند، کریستیان
ولف، شاگرد لایپ نیتس که از سرمشق استادش پیروی می کرد، نخستین کسی بود که درباره
قانون طبیعی، یک کتاب درسی به روش ریاض محض نوشت» (2)
● تفسیرهای
ایدئولوژیک جامعه مدنی:
نکته ای که
اشاره اجمالی به آن بی فایده نیست این است که تعابیر ایدئولوژیک این دو سده نظام
اجتماعی و دولت با تفاسیر صرفا طبیعی و بر مدار قراردادهای اجتماعی تبیین می شوند،
و با گسترش و تبلیغ این ایدئولوژی ها،جامعه غربی، همه ظرفیت های دینی خود را
از دست می دهد، زیرا هنگامی که نظام قانونی و اجتماعی بر مبنای حقیقت و هویت الهی
انسان، تفسیر نشود و به طبیعت عقلی و یا به اعمال آزادانه فردی تاویل گردد که فاقد
تعریف عقلی نیز باشند؛ مبدا آسمانی احکام و قوانین زندگی وابعاد غیبی و ملکوتی
رفتار بشری مورد غفلت قرار می گیرد و اسراری که به برکت اقدامات الهی و معرفت
ربوبی بر عقل و ادراک بشر، چهره می گشایند، فراموش می شوند، و به تعبیر کاسیرر، "راز سربسته منشاء دولت منتفی می شود. چون قرارداد هیچ راز و رمزی در برندارد"
قراردادهایی که
تمام حقیقت آن ها باعقل مفهومی سده هفدهم و هجدهم آشکار می شود چه رازی در آن ها
می تواند باشد تا شناخت آن ها محتاج به وحی و یا تاییدی الهی و آسمانی باشد.و با
نفی این حقایق است که قوه قدسیه و فرّه ایزدی (فرّه = پرّه = نفس = دم الهی) از متن جامعه ای که شهر خدا، و یا
مدینه فاضله دینی شمرده می شود، رخت برمی بندند. جامعه مدنی
فاقد سنت و شریعت با قرائتی صرفا خردورزانه، کانون توجهات نظریه پردازان سیاسی
قرار می گیرد.
● سبب پرسش از
چیستی ایدئولوژی:
عقلانیت، وقتی
که ارتباط خود را با «معرفت شهودی» قطع کرد، در دایره تنگ مفاهیم وایده های
ذهنی افول کرد و در این سقوط از ریشه های اصلی و سرمایه های زندگی خود جدا گشت و
در نتیجه، از توجیه خود بازماند و به همین دلیل، بیش از دو سده نتوانست دوام
آورد و بلکه از پایان قرن هجدهم نشانه های ضعف وزوال در آن آشکار گشت. کانت در
نیمه دوم همین قرن بود که به همراه انکار شهود عقلی بر بی ریشه بودن خرد انسانی
تصریح کرد. با افول اعتبار عقل، علم نیز سنگر دوم خود را از دست داد. سنگر نخست
«علم»، آگاهی دینی بود که از خزاین علم الهی سرچشمه می گرفت و به وساطت سنن و
آداب دینی، شکوفا می گشت، وسنگر دوم آن، معرفت عقلی بود که ریشه در دانش دینی
داشت و اینک با قطع ریشه های خودبه سرعت، راه فساد و تباهی را پیموده بود.
عقلانیت در
دوران ادبار و گریز خود از دیانت می کوشید تا بدیل جامعه و سنن دینی را در قالب
حقوق طبیعی و لائیک بشری سازمان بخشد و همین امر، دوره ای پر تحرک از
مجادلات صرفا عقلی را به دنبال آورد و این دوره تا انقلاب فرانسه، تداوم یافت.
زوال عقلانیت و خروج علم از مواضع عقلی خود موجب شد تا نزاع های ایدئولوژیک،
صورت و پایگاه علمی خود را از دست بدهد، و این امر، حرکت های ایدئولوژیک بشر را
نیز در معرض تردید و پرسش قرار داده وبه همین دلیل، تلاش ذهنی بشر برای پرداختن ایدئولوژی های مختلف که دو سده ادامه یافته بود به صورت پرسش از حقیقت و
چیستی ایدئولوژی درآمد.
قرن نوزدهم،
قرنی است که در آن، حقیقت ایدئولوژی در مرکز مباحثات قرار می گیرد
وایدئولوژی نیز لفظی است که در همین سده، وضع می شود تا آن که با عبارتی کوتاه بر
ذهنیت های معطوف به عمل انسان ها دلالت می کند.
● قرن نوزدهم و
ایدئولوژیی های علمی:
به رغم پرسش های
جدی که در باب ایدئولوژی، مطرح می شود، تلاش های ذهنی برای حمایت از اصل ایدئولوژی
و کوشش برای تبیین صورت های خاصی ازایدئولوژی،همچنین امید به ساختن و پرداختن
بدیلی کارآمد برای ایدئولوژی، در همه قرن نوزدهم ادامه پیدا می کند، و در مسیر
این تلاش ها دو جریان فکری قابل توجه شکل می گیرد.
جریان نخست،
جریانی است که به رغم ازدست دادن مواضع عقلی علم، هم چنان در پی دفاع علمی از
ایدئولوژی و به عبارت دیگر، دفاع از یک ایدئولوژی علمی است. علم در نزد
این گروه، هویتی عقلی ندارد بلکه دانشی است که با تقید به احساس و آزمون، حقیقتی
صرفا تجربی پیدا کرده است. آگوست کنت، نمونه بارز و آشکارنظریه پردازانی است که
در طول قرن نوزدهم درپی ارائه ایدئولوژی علمی هستند. کوشش های این جریان در طی
قرن نوزدهم، ریشه در رسوبات تفکر عقلی دارد زیرا علم تجربی در حد ذات خود، فاقد
توان برای ارائه ایدئولوژی است. بخش عظیم گزاره های ایدئولوژیک، گزاره های
ارزشی است و بخش دیگر آن، گزاره های متافیزیکی و قضایایی است که در حوزه حقایق و
هستی های آزمون ناپذیر بیان می شود. علم تجربی، دانشی است که تنها به گزاره های
آزمون پذیر می پردازد.
عجز دانش حسی و
تجربی از داوری درباره گزارههای ارزشی، حقیقتی است که در قرن هجدهم مورد توجه
فیلسوف حس گرای انگلیسی،هیوم، قرار گرفت و لکن این مهم در طول قرن نوزدهم مورد
غفلت غالب کسانی بود که با انکار دانش دینی و عقلی، وفاداری خود را به علم
تجربی اعلان می کردند. این گروه در طی قرن نوزدهم هنوز از دانش حسی، انتظار کاری
داشتند که نظریه پردازان قرن های هفدهم و هجدهم با اعتماد به علم عقلی انجام
می دادند و به همین دلیل، قرن نوزدهم، قرنی است که مکتب سازی ها و
ایدئولوژی پردازی های علمی در آن به شدت رایج است. ولکن رونق این بازار که از
کسادی بازار عقلی حاصل شده بود، نتوانست چندان دوام آورد، زیرا که علم تجربی در
ذات خود فقیرتر از آن بود که بتواند کالای مورد نیاز این بازار را تامین کند،
دهه پایانی قرن نوزدهم، ده های است که افول ایدئولوژی های علمی در آن آشکار
می شود.
● رمانیتسم و دفاع
غیرعلمی از ایدئولوژی:
جریان دومی که
پس از پشت کردن به عقلانیت و علم عقلی، در امید به ساخت و پرداخت بدیلی مناسب برای ایدئولوژی های عقلی به سر می برد، جریانی است که بر ناتوانی «علم تجربی»
نسبت به این مهم نیز واقف است. این جریان فکری بیش از همه در حرکت رمانیست های
آلمانی جلوه گر می شود.
هنگامی که
بنیان های عقلی حرکت های ایدئولوژیک، تخریب شود، ایدئولوژی ها متزلزل وبی ثبات
می شوند زیرا علم تجربی نیز با از دست دادن هویت عقلی خود نمی تواند در
خدمت حرکت های ایدئولوژیک قرار گیرد. رمانتیست ها با نظر به وضعیت متزلزل
ایدئولوژی ها از آغاز قرن نوزدهم، حرکت جدیدی را به سوی دین و سنت آغاز کردند.
آن ها در این حرکت، حقایق محیطی راکه معرفت عقلی از ادراک آن ها عاجز بود،
گرامی داشته و به یاد ایام و روزگارانی که سنت های دینی از زندگی و حیات بهره
می برند، مرثیه سرودند و با این همه، آن ها به هیچ سنتی دست نیافتند و بلکه نتیجه
کار آن ها چیزی جز افزودن بر برخی ازایسم های جدید، و ارائه بعضی ایدئولوژی های نوین
نبود.
دست آورد آن ها
ایده ها و تصورات ذهنی جدیدی از قبیل ناسیونالیسم بود. این ایده ها بدون آن که از
دفاعی عقلی بهره مند نباشند بدل سازی های کاذبی از مثل افلاطونی و یا الهه های
اساطیری بودند.
واقعیت این
بدل ها چیزی جز تصورات ذهنی شاعران و گویندگان ادبی آن نبود و به همین دلیل، کار
آن ها گر چه به نام و یاد «دین و سنت»،حلاوت می یافت و لکن حاصل آن از
حوزه تئوری پردازی های ایدئولوژیک فراتر نرفت.
همان گونه که عقل
با پشت کردن به دین وسنت، از ریشه خود جدا شده و دوام خود را ازدست می دهد، سنت
نیز بدون حضور عقل و استفاده از آن، به دست نمی آید. عقل چراغی است که انسان را
به سنت، راه می برد، و تمایز آن را از بدعت می نماید. یعنی به کمک عقل است
که سالک، راه وصول و شهود را می شناسند و پای درراه سلوک می گذارد و اگر به این
حجت و پیامبر درونی، جفا شود، دست آدمی از پیامبر و حجت بیرونی، کوتاه می ماند.
رویکرد به شهود، بدون هدایت و راهبری عقل، تنها بر غنای تخیل و وهم می افزاید و
هرگز سنت را که حاصل فنای انسان در "حق مطلق" است، به ارمغان نمی آورد. سان و
سنت گذار حقیقی، کسی است که پس از وصول به حق و سیر در اسماء و صفات حق در سفر
سوم، بر ابلاغ کلام و پیام خداوند، مبعوث شده باشد.
رمانتیست ها راهی
به سنت نبردند، آن ها کوشیدند تا با شیوهای مشابه شیوه کسانی که درقرن نوزدهم
ایدئولوژی علمی ارائه دادند، رونق از دست رفته حرکت های ایدئولوژیک دو سده هفدهم و
هجدهم را باز گردانند. ایدئولوژی با زوال عقلانیت، بنیان های خود را از دست
داده بود، و پوزیتویست ها برای پیشگیری از زوال ایدئولوژی، از نام «علم» بهره
می بردند، و رمانتیست ها به شیوه ای مشابه، از یاد سنت استفاده می کردند حال آن که
با زوال عقلانیت، راهی به سوی سنت باقی نمی ماند و آثار «علم» نیز از بین می رود.
علمی که هویت
عقلانی خود را از دست داده باشد، جز سفسطه نیست و بر فرض هم که «علم» باشد،
آن چنان که گذشت، توان دفاع از ایدئولوژی را نمی تواند داشته باشد.
خلاصه گفتار فوق
این است که ایدئولوژی به معنای ذهنیت معطوف به عمل، واژه نوینی است که از قرن
نوزدهم به بعد، مصطلح شده است. ولکن مفهوم و معنای آن، پس از زوال علم دینی و سنت
و در پناه عقلانیتی که به بنیان های دینی خود پشت کرده، فرصت بروز می یابد و
هنگامی که این عقلانیت بی ریشه زایل شود، دوران خلاقیت و نشاط آن نیز پایان
می پذیرد.
|
