احسان شریعتی: چیزی به نام آکادمی نداریم

---

چیزی به نام آکادمی نداریم Posted: 21 Jan 2014 01:57 AM PST مصاحبه با : احسان شریعتی مصاحبه‌کننده : کبوتر ارشدی موضوع : از کنش تا نظریه، پرسش از علوم انسانی در گفت‌وگو با احسان شریعتی مقدمه : گفته شده ما مردمی شفاهی هستیم و محمل اندیشه‌مان بیش از هرچیز شعر بوده است و شیوه انتقال میراث شفاهی ما هم «سینه به سینه»... حالا اینکه از هر سینه‌یی به چه میزان صحت و سقم داستان‌مان بیرون زده و امانتداری به سینه‌یی دیگر چگونه تعریف شده، خودش حکایت غریبی است! رسم آکادمی ما هم که تاریخ کوتاهی دارد، آن هم نه بر بنیان خصلت واقعی‌اش، یعنی آزادی، که بنا به محدودیت‌ها و شرایط سیاسی کشور ما - که در مجموع غیر از آن خصلت بوده - درباره کارزار گفت‌وگوی علوم انسانی با موجود انسانی در اجتماع ما سال‌هاست که بحث‌های پراکنده‌یی شده است، ما نیز بر آن شدیم، پیگیرش باشیم. اما در هر بحثی لازم است به‌طور انضمامی بگوییم که روی سخن با کیست؟ روی سخن با شماست و در چنین مباحثی بیشتر هدف روشنگری است. راه‌حل و چاره از آن برنمی‌آید. می‌گویید برای چه منتشرش می‌کنیم؟ برای آیندگان... اما اگر در این میانه راهکاری به ذهن خواننده‌یی برسد، یعنی ما کارمان را کرده‌ایم. به صرف همین روشنگری پای صحبت احسان شریعتی، دانش‌آموخته فلسفه – در مقطع دکتری - از دانشگاه سوربن نشسته‌ایم که همواره از ویژگی سخنش ضرورت‌یابی است. او چنان که تا امروز بوده، دغدغه علوم انسانی و مردم را داشته و «عقلانیتش» در فلسفه، به «شور» آمیخته که این همه از سویی رویکردش را عینی و از جهاتی دیگر کلامش را موثر می‌کند. تا باد چنین بادا... مصاحبه : س : به نظر شما برای ورود به بحث پیرامون این که به چه میزان رفتار و کنش اجتماعی در جامعه ما توانسته صورت بندی نظری پیدا کند، بهتر است به مقاطع تحولات سیاسی اجتماعی -از جمله مشروطه و انقلاب 57 و ...- برگردیم و پرسش های مطرح شده را دوباره بررسی کنیم یا رویکرد دیگری را پیشنهاد می دهید؟ ج : معیار این نوع دسته‌بندی‌ها هنوز سیاسی است. اگر بخواهیم به‌لحاظ فکری دسته‌بندی کنیم باید به مراجع فکر بازگردیم؛ هم به غرب نگاهی بیندازیم و هم به سنت‌های فکری خودمان. سنت‌های فکری خودمان که دچار خمودگی و کاستی شده‌اند، به حالت تعلیق در آمده‌اند و می‌توان گفت در مباحث حکمت صدرایی مانده‌اند. اما مباحث مطرح‌شده توسط روشنفکران که اندیشه‌ورزان عصر مدرن به‌شمارمی‌آمدند و به ایدئولوگ ها تبدیل شدند و ... از پی آن، در سطح جهانی بحران‌های ایدئولوژی پدیدار شد... و همه‌ی ‌این‌ پارامترها را به عنوان پریودها و همان رفرنس‌های تاریخ اندیشه می شود دسته‌بندی کرد. پیش از جنگ‌های اول-و-دوم جهانی ایدئولوژی‌ها در اوج قدرت خود بودند و درگیری آن‌ها به جنگ‌های جهانی انجامید؛ برای مثال، پس از 1917 در شرق بروز و رشد مارکسیسم-لنینسم ارتدوکس را داریم که کشور به کشور پیشروی می‌کند. در اروپا با جنبش سوسیال-دموکراسی روبه رو هستیم که دچار تحول دیگری می‌شود و گشت دیگری پیدا می کند و نئومارکسیسم به‌وجود می آید. س : آیا تمام این چرخش‌های فکری بر مبنای تحولات رفتاری و کنش‌های آن جوامع نبوده است؟ اگر بپذیریم کنش جوامع منجر به بروز پدیده های فکری می‌شود، پس با این حساب چنانچه دسته بندی مقاطع به تاریخ تحولات سیاسی برگردد، خیلی غریب نیست. زیرا نظریه در جوامع معطوف به عمل است. ج : بله، یادمان باشد این رویکردها همپوشانی دارند. مسلما دوره‌های تاریخ تحولات سیاسی با دوره‌های بروز اندیشه‌های تازه هم‌خوانی دارد. اما حرف این است که هم می‌توان مفصل‌بندی سیاسی داشت و هم نوعی دسته بندی فکری. در جامعه‌ی ما به‌لحاظ فکری– خیلی ساده اگر در نظر گیریم– پس از مواجهه با غرب و تحولات او، نسل اول اندیشه دچار شیفتگی می‌شود و خیره می ماند در برابر تحولات دنیای نو! که در آثار آن‌ها این شیفتگی منعکس است. هر کدام به نحوی می‌خواستند بدانند دلیل پیشرفت دنیای غرب چیست؟ خلاصهی امر این‌که تحولات دنیای غرب مورد پرسش واقع شد. وقتی به دوره‌ی عثمانی برگردیم و نگاهی بیندازیم، می‌بینیم که آن‌ها توان هنوز توان مقابله با غرب را داشتند؛ بعدها بود که غرب هم به لحاظ تکنولوژیک و هم فکری–سیاسی–حقوقی دچار تحول کیفی شد و پیش رفت. این چهار قرن بسیار متفاوت است با سده‌های پیش‌تر. ما در قرون اول تا پیش از مشروطه که آشنا شدیم با این پدیده ابتدا به لحاظ نظامی مدام شکست می‌خوردیم و این شکست ها ما را به فکر وا می داشت و به نظر می‌رسید به لحاظ تکنولوژیک باید مشکل را حل کنیم. متوجه شدیم که موسسات مدیریتی و سیاسی جدید ایجاد شده‌اند و این مهم است. به این واسطه، نسل هایی به اروپا فرستاده شد برای آموختن، آمدند و گفتند که اصلاحاتی باید انجام گیرد، چه در حکومت و چه در جریان روشنفکری. در رساله‌ی دوره دکتری‌ام این پرسش برایم مطرح شد که از چه زمان نخستین سوالات بدبینانه نسبت به غرب پیش آمد – چون ایده ی مرکزی «غرب‌زدگی» بود – در این پژوهش متوجه شدم یکی از منشاءهای آن، مقاومت جامعه سنتی و روحانیت از جمله به شکل نمادین شیخ فضل‌الله نوری بود که معتقد بودند ایدئولوژی غربی «کلمه قبیحه آزادی» را به ارمعان می‌آورد و موجب سست‌دینی می‌شود. مورد دیگر هم کمونیستم بود که ایده‌ی امپریالیسم را مطرح می‌کرد و به این دلیل غرب را زیر سوال می‌برد. جریان دیگر هم ناسیونالیسم ایرانی بود. برای مثال، کسروی به‌طورمشخص غرب را زیر سوال می‌برد، گفتارهای خلیل ملکی و آل احمد یکباره به عمل نیامدند. آن ها در راستا-و-روندِ گفتمان غرب‌زدگی قرار دارند و در ادامه، تز «بازگشت به خویش» مطرح می‌شود که روایتی بومی و ملی-مذهبی است در قیاس با نگرش ابتدایی که لازم می‌دید در آن شیفتگی اول تجدیدنظر شود و در نهایت، به انقلاب 57 می‌رسیم. به‌هرحال، تاریخ روشنفکری را می‌توان برای پی‌گیری موضوع مورد بحث به سه دوره اشاره کرد: به‌طور سرانگشتی و ساده : 1- دوره‌ی شیفتگی نسبت به غرب؛ 2- دوره‌ی بازگشت به خویش یا مخالفت با غرب‌زدگی؛ 3- دوره‌ی تعدیل ( بعد از انقلاب اسلامی و رشد بنیادگرایی دینی، نه تنها در ایران که در جهان اسلام، که با تجربه تازه ای رو به رو شدیم). بر این اساس پرسش‌های مهم این است که ضعف‌های ما چه بوده و چه باید کرد و رویکرد ما نسبت به غرب چگونه باید باشد؟ سنت و تجدد هم دوباره مورد پرسش واقع شده‌اند؛ اما این‌ها همه در شرایطی صورت می‌گیرد که دیگر مساله را صرفا سیاسی یا ایدئولوژیک نمی‌بینیم، بلکه دریافته‌ایم که نیاز به بحث‌های عمیق‌تر نظری و فلسفی داریم. س : بله ، فقط با تمام این ادراکات تازه یادمان باشد که ما با یک جور تصلب ارتباط آکادمی با جامعه رو به رو هستیم. آن‌جا که جامعه درد دارد، آکادمی بی تفاوت است. خروجی آکادمی کجا هم سنگ آلام و رفتار اجتماع بوده است؟ اگر همین ترجمه‌ها هم، در حوزه‌ی علوم انسانی و به ویژه فلسفه، نبود که به واسطه آن‌ها پرهیبی از اندیشه‌های غرب به ما برسد، محل ارتزاق اندیشه ما کجا می‌توانست باشد؟ این دشواری را چگونه باید تعدیل کرد؟ ج : ما در کل چیزی به نام «آکادمی» نداریم. دانشگاه‌های تهران و ایران در کل از سال 1313 آغاز به فعالیت کرده‌اند، یعنی چیزی نزدیک به 80 سال. بنابراین حتی اگر دانشگاه به طورجدی و متدیک هم فعالیت کرده بود، یک سنت هشتاد ساله بیشتر نداشت. و متاسفانه به همین اندازه هم کار نکرده است. حوزه‌ی علمیه سنت جدی ما بود و درست است که اگر این حوزه به دانشگاه مدرن تبدیل می‌شد، تحول سنت‌های ما هم رخ می‌داد. اکنون بین دانشگاه و سنت حوزوی گسست معرفتی جدی وجود دارد. آن چه مدرن است همین ترجمه‌هاست که ما اهل دانشگاه آن‌ها را درس می‌دهیم؛ یکی هم حوزه‌ی سنت است که به تکرار رسیده و در مجموع، این دو حوزه با هم نیز دیالوگی ندارند. ما در حوزه‌ی فلسفه پژوهش و آموزش تطبیقی جدی نداریم. یک رشته کارهای بی‌ربط موسوم به تطبیقی صورت می‌گیرد مثل مقایسه مولوی و ملاصدرا با هگل و هایدگر! منظورم بحث جدی است یعنی از زمانی که گسست اپیستمولوژیک ایجاد شده، زمینه ها را مورد پرسش قرار دهیم. این که در معرفت‌شناسی چه تحولی باید رخ میداد؟ و لازم بود این بحث های مشخص را پی می‌گرفتیم. حکومت‌های استبدادی از یک‌سو مانع اصلی برقراری این نوع دیالوگ ها بوده‌اند، حوزه‌ی سنت مذهبی هم دچار موانع و امتناع خاص خودش بود و متوجه نبود که در دنیا چه خبر شده؛ مجموعه‌ی این موانع به هم پیوسته است. این‌ها شرایطی را پیش می‌آورد که فیلسوف اصلا نتواند به وجود آید و پرورش یابد. دقت داشته باشید برای نمونه، کانت به‌عنوان یک فیلسوف در مجموعه شرایط مشخصی ظهور میکند. پس، در متنِ شرایطِ انحطاطی ما هم آکادمی نمی‌توانست تحول پیدا کند و اندیشه ای شکل گیرد. این‌ها همه به هم مربوط اند. پس اگر بی‌تعارف بخواهیم صحبت کنیم ما سنت آکادمیک جدید نداریم! بحث‌های حوزه‌ی سنت ما هم نتوانست از محدوده‌ی خاص خودش فراتر رود و برای مواجهه با مقتضیات دنیای جدید خروجی مناسبی پیدا کند. بنابراین، گسست پیش آمد تا جایی که حتی در امر زبان هم بحران خود را نشان داد. به نوعی که زبان جدید فلسفه هیچ ربطی به زبان قدیم ندارد. ما حتی نمی توانیم متون قدیم را بخوانیم چه رسد به این که بتوانیم در آن زبان بیندیشیم. در حوزه‌ی ترجمه هم مترجمان ما تلاش می‌کنند که برای واژگان، جایگزین‌یابی و معادل‌سازی کنند، و هنوز قدری مصنوع و سردرگم‌کننده است. س : اگر بپذیریم که نقش استبداد و شریعت در تصلب اندیشه ما پررنگ بوده، تا آن جا که اهل اندیشه در این جامعه حتی در خلوت خود هم نتوانسته به خروجی های سیال برسد، شاید بشود دریافت که چرا "تخیل آزاد" از حوزه‌ی اندیشه‌ی ما رخت بربسته! من برای توضیح بیشتر به نظریه‌پردازانی مانند زیمل یا هانری لوفور یا فرن تانکیس ارجاع می‌دهم که شهر را به‌عنوان یک بستر زنده دیدند و تبیین کردند.یا اندیشمندانی که تحرکات خودشان را در فضاهای شهری به جرئت در میان گذاردند. اگر به نوعی بخواهم جمع‌بندی کنم باید بگویم آن ها روزمرگی‌ خود را تئوریزه کردند. اما در جامعه‌ی ما چنین تجربه‌هایی سراغ نداریم. اگر هم هست به سطح یونیورسال و کلان نمی رسد. اهل فلسفه‌ی ما به همان که درسی بدهد و از روی ترجمه‌ها گرته‌برداری کند، کفایت می‌کند.او مثل یک فیلسوف در شهر قدم نمی‌زند. نبض شهر ما زیر دست اهل فلسفه‌مان نیست. او چرایی مناسبات اجتماع را نمی فلسفد. ج : موافقم . من هم فکر می کنم اگر بیاییم وهمین نحوه و سبک زندگی مان را تحلیل کنیم، در کلان‌شهری به‌نام تهران یا ایران به طور کلی، خیلی از پرسش‌ها را می‌توان پاسخ داد. به قول مارکس پرسش جدی نمی‌تواند به‌وجود آید، مگر این‌که شرایط طرح آن به وجود آمده باشد. ما چگونه می زی‌ایم؟ من ایرانی در این لحظه‌ی تاریخی به چه می اندیشم؟ خانه، هوا، نحوه‌ی رفتار ما نسبت به هم و ..، همه‌ی این‌ها لازم است تبیین شود. این نوع اندیشیدن مزیتی دارد که ما را از بحث‌های انتزاعی و همچنین حساسیت‌برانگیز دینی یا سیاسی دور می‌کند. چون مساله ، آن رژیم و این رژیم و امروز و فردا نیست، مساله صد سال و چمد صد سال گذشته و آینده است. پایه‌های مدرن غلط بنا شده است . برای مثال، شهر تهران به‌نظر من، شهرداری مدرنش بیشتر از نوع سنتی‌اش اشکال داشته است. شهری که براساس تراکم‌فروشی و تخلف‌فروشی بنا شده، شهر مریض‌تری است از شهری که به شیوه‌ی سنتی اجازه‌ی نوسازی در آن داده نمی شود. بشر در این شهر چه منزلتی دارد ؟ به طور عینی چه حقوقی دارد؟ نیروی آگاه و خودآگاه باید به این مسایل بیندیشد و به‌جای بحث‌های ذهنی و رقابت‌ها و موضوعات غیرضرور، به امرِ انضمامی -کنکرت- معطوف شود. روشنفکر لازم است مشاهدات یومیه‌اش را بنگارد. باید ببیند مسایل مبتلا به جامعه کدامند؟ به عنوان مثال، یکی از مسایل عمده‌ی جامعه‌ی ما، دین است که نقش تعیین کننده و اصلی دارد. نقد از نگرش دینی رایج هنوز درست انجام نشده است. جامعه‌ی ما نسبت به پیش از انقلاب غیردینی تر شده، گرچه نمود بیرونی‌اش بیشتر شده باشد، درون‌مایه‌ی معنوی‌اش فقیرتر شده است. با این که هنوز قدرت بسیج دینی در جامعه‌ی ما وجود دارد، از سوی دیگر، دافعه‌ای قوی هم ایجاد شده است. نشانه‌شناسی دین هم تغییر کرده است. جامعه دچار نوعی نفاق درونی شده که در آن افراد جوری می‌اندیشند، طور دیگری عمل می‌کنند، حرف دیگری می‌زنند، اما دلشان چیز دیگری می‌خواهد... به هرحال، آسیب‌شناسی این موارد نیاز به تحقیقات منظم جدی دارد. منظور این که دین در حوزه‌ی فرهنگ مهم‌ترین محور است. ما باید بتوانیم نیروهای سالم را جمع کنیم و آغازی دوباره کنیم. ارتباط نیروها و نسل‌ها را باید نگه داشت. مثال می زنم خود من در دوره‌ی تدریسم شاهد کنارگذاشته شدن استادانی بوده‌ام که نسبت به این پدیده در مورد سایر استادان مایل به اعتراض بودند، اما نهادی نبود که از طریق آن این اعتراض و مخالفت ابراز شود. نهاد صنفی دفاع از اساتید وجود ندارد. در نتیجه، وقتی هم نوبت کنار گذاشتن خود من رسید، کسی نتواست عکس‌العملی نشان دهد. س : ارتباط تولید نظری و سیاست را چگونه باید حفظ کرد؟ ج : ما لازم داریم که در حوزه‌ی سیاست از هرگونه فرصتی که دست می‌دهد، استفاده کنیم و با واقع بینی به آن بنگریم. جامعه‌ی ایرانی خودویژگی‌هایی دارد. می شود گفت که در قیاس با جوامع همسایه، عاقلانه‌تر رفتار می‌کند. روحیه‌ی ایرانی با تجاربی که به‌دست آورده و با ظرفیتی که یافته، چندوجهی شده وهمین ویژگی است که مشاهده‌ی امکانات تغییر-و-تحول جامعه، ما را غافل‌گیر می‌کند. جامعه‌ی ما جوان است و گاه به طبع رفتارهای شبه‌جنون‌آمیز هم می‌تواند داشته باشد، اما به هر شکل، این‌ها ظرفیت جامعه‌ی ما محسوب می‌شوند. ایران این امکان را دارد که قطب خاورمیانه شود. جنبه منفی-و-مثبت در این‌جا و درجامعه به هم گره خورده است و باید وجوه مختلف را با هم دید. س : ما از یک‌سو نهاد نداریم از سوی دیگر روشنفکر مسوول کم داریم و حوزه‌ی علوم انسانی ما دچار رخوت است، در چنین بستری سیاست کنش‌ها را مدیریت می کند و حتی برای جامعه طرح پرسش می‌کند. اگر به تفاوت مردم ما با کشورهای عربی باور داریم، باید به این امر توجه کنیم که این تفاوت صرفا به‌خاطر عقلانیت مردم ما نیست، بلکه وجه جدی مدیریت سیاسی هم تعیین کننده است. آیاعلوم انسانی درست در این‌ج نیست که مسوولیت خطیری دارند و باید پرسش‌ها را دریابد و دسته بندی کند. روشنفکر باید برای جامعه طرح موضوع کند و اجازه ندهد که قدرت پرسش‌هایش را مطرح کند؟ ج : این نگاه را درست می دانم اما چگونگی آن را باید بررسی کرد. مجموعه‌ای از شرایط و عوامل موثر است. لازم است این‌را هم بگوییم که اگر روند اقتصادی ما تنظیم شود، ایران ظرفیت آن را دارد که قطب خاورمیانه شود. فقط کافی است سیاست های مدیریتی درست ملی اعمال شود. اگر این اتفاق بیفتد، ایران می‌تواند در منطقه به قدرتی بزرگ تبدیل شود. جنبه‌ی منفی-و-مثبت در این‌جا به هم گره خورده است، نمی‌توانیم فقط جوانب منفی را ببینیم. از سویی، ما روشنفکرها به‌جای کشمکش با یکدیگر، بهتر است به توافقی اقلی برسیم و به‌جای دامن زدن به جنجال‌های غیرضروری، دغدغه‌ی حل دشواری‌های امروز جامعه را داشته باشیم. مباحث آکادمی هم‌ چنان‌که اشاره شد، هنوز با معضلات ابتدایی خود درگیر است. در حوزه‌ی فلسفه هم که نظریه‌ی جهان شمولی ارایه نداده‌ایم و دیالوگِ سنت-و-تجدد ما هم که مغفول مانده است.[/align] تاریخ انتشار : ۱ / بهمن / ۱۳۹۲ منبع : روزنامه اعتماد