فلسفه ی تحلیلی و متافیزیکی اندیشی

فلسفه تحلیلی و متافیزیکی اندیشی

 س. د.  

آیا تمام فیلسوفان فلسفه ی تحلیلی دارای تبار انگلیسی یا آمریکایی هستند؟ این سخن مطابق با واقع نیست.مثلا فرگه و ویتگنشتاین که از آبای فلاسفه ی تحلیلی به حساب می آیند تبار انگلیسی و آمریکایی ندارند. در ابتدای  پیدایی  فلسفه تحلیلی،  مرزبندی جغرافیایی میان جریان های فلسفی وجود نداشته  و فیلسوف انگلیسی ای چون راسل  به راحتی از آراء و ابداعات فیلسوف آلمانی تباری چ:/..ن فرگه استفاده می کرده است.  بنابر این در ابتدای  پیداییِ  فلسفه تحلیلی، تقابل بر اساس  تفکیک جغرافیایی میان  فلسفه تحلیلی و  قاره ای وجود نداشته است.  به همین دلیل  دامت معتقد است فلسفۀ تحلیلی ریشه های انگلیسی-آمریکایی ندارد.

حلقه ی وین نیز که از جریان های مهم فلسفه ی تحلیلی است در کشور آلمانی زبان اتریش شکل گرفت و بیشتر اعضای آن آلمانی بودند و بدون اینکه از نژاد آنگلوساکسون باشند،  نقش اساسی در پیشبرد فلسفه ی تحلیلی داشتند. پس از مهاجرت اعضای این حلقه به آمریکا ارتباط وثیقی میان ایشان و فلسفه امریکایی ایجاد شد. بدین گونه حلقه ی وین با نسب نامۀ ژرمنی خود در آغاز فلسفه تحلیلی و احیای آن بعد از 1960 نقش اساسی را ایفا کرد.[1] به باور دامت اگر جنگ جهانی دوم اتفاق نمی افتاد فلسفه ی تحلیلی در آمریکا و انگلستان گسترش نمی یافت و در اروپا به حیات خود ادامه می داد. در این صورت مرزبندی کنونی میان این دو فرقه شکل نمی گرفت . دامت و کلاگ نشان می دهند که فلسفه ی تحلیلی به لحاظ جغرافیایی و زبانی، انگلیسی- آمریکایی نیست؛  چرا که به لحاظ جغرافیایی اگر جنگ جهانی دوم اتفاق نمی افتاد فلسفه  تحلیلی در اروپا باقی می ماند.

ویتگنشتاین از مهم ترین فیلسوفان تحلیلی است ؛ بررسی فلسفه ی وی ریشه های آلمانی فلسفه ی تحلیلی را نشان می دهد. راسل هر دو کتاب وی یعنی رساله  منطقی-فلسفی[2] و  کاوش های فلسفی[3] را از کتاب های تاثیر گذار در فضای فلسفه ی انگلیسی می داند. اگرچه ویتگنشتاین شاگرد مور و راسل بود،  ردّ پای دو فیلسوف آلمانی یعنی شوپنهاور و کانت نیز در آثار وی دیده می شود. رساله به سبک کتاب اخلاق اسپینوزا نوشته شده است. بنابراین دو کتاب جریان ساز در فضای فلسفه ی انگلیسی به یک معنا تحت تاثیر سنت آلمانی نیز هستند. 

در عین حال  نباید بیش از حد بر ریشه های آلمانی فلسفۀ تحلیلی تاکید کرد زیرا اولا فلسفه ی تحلیلی اساسا در پیوند با فیلسوفانی چون راسل و مور انگلیسی تبار شناخته می شود. ثانیا آرای فیلسوفان آلمانی تباری چون  کارناپ و ویتگنشتاین به فیلسوفان تجربه گرای انگلیسی نزدیک تر بود تا فیلسوفان آلمانی یا قاره ای . به رغم قبول رگه های آلمانی فلسفه تحلیلی باید گفت این فلسفه در اساس انگلیسی و تجربی است.

امروزه نیز در میان انگلیسی زبانان رواج بیشتری دارد و تعداد کسانی که زبان اول آن ها انگلیسی است و به فلسفه تحلیلی می پردازند بیش از دیگران است. تعداد مقاله ها و کتاب هایی که در زمینه فلسفه تحلیلی به زبان انگلیسی نوشته می شود نیز بیش از کتاب هایی است که در اروپا درباره فلسفه تحلیلی نوشته می شود. هم چنین فلسفه ی تحلیلی بیش تر در کشور های انگلیسی زبان تدریس می شود.

برخی معتقدند تفکیک و تفاوت میان فلسفه تحلیلی و قاره ای  در اساس یک تفاوت و نزاع فرهنگی در میان دو حوزه ی فرهنگی – جغرافیایی است. سنت انگلیسی یک سنت تجربی- علمی است و سنت قاره ای یک سنت هرمنوتیکی –رمانتیستی . سوال مهمی که در فلسفه انگلیسی مطرح می شود این است: آیا این گزاره صادق است؟ در فضای قاره ای این سوال این گونه مطرح می شود : معنای این گزاره چیست؟ در فلسفه های انگلیسی صدق و کذب اهمیت دارند؛ اما در فلسفه قاره ای فهم و ادراک دغدغه ی اصلی فیلسوف است و صدق و کذب فرع بر فهم است. به همین دلیل در سنت قاره ای فیلسوفان بیشتر به بررسی فهم و ادراک آدمی و چگونگی شکل گیری آن پرداخته اند؛ به همین دلیل فیلسوفان قاره ای توجه بیشتری به هرمنوتیک داشته اند .  افزون بر این، برخی بر این باورند که تفاوت روحیه ی انگلیسی و اروپایی باعث به وجود آمدن این دو نوع فلسفه شده است. روحیه ی آلمانی که فلسفه ی قاره ای در آن ریشه دارد آمیخته به پیچیدگی و غموض و رازآلودگی است؛  به همین دلیل هنگامی که سنت آلمانی از معنای چیزی می پرسد توجهی به مسأله ی صدق و کذب ندارد. درمقابل سنت انگلیسی از هرگونه ابهام و غموض و راز آلودگی پرهیز می کند،  زیرا این سنت با تاکید بر اصالت تجربه شکل گرفته و به علم تجربی اهمیت می دهد.  در نتیجه عده ای معتقدند این نزاع فرهنگی در پیدایش دو سنت فلسفی بروز یافته است.

نحله رمانتیسم متعلق به سنت قاره ای است و در مقابل سنت روشنگری سربرآورده؛ این سنت  در کشور آلمان پدیدار شده و در مقابل سنت تجربه گرایی انگلیسی قرار می گیرد . تجربه گرایی انگلیسی از لاک، بارکلی و هیوم نسب می برد. نیچه و مارکس هر دو از سطحی و غیر تاریخی بودنِ فلسفه های آنگلوساکسون سخن گفته اند. نیچه مشکل فلسفه های انگلیسی را نژادی می داند و در جایی به صراحت بیان می کند که نژاد آنگلوساکسون فاقد استعداد فلسفه ورزی است. در سنت فلسفیِ انگلیسی، اصالت با تجربه، فهم متعارف از پدیده ها و منطق است.

در مقابل سنت قاره ای به تجربه عنایت چندانی ندارد. به عنوان مثال، نیچه یکسره بی اعتنا به تجربه است و حتی آن را مورد تمسخر قرار می دهد. کانت نیز به یک معنا با سنت تجربه گرایی بر سر مهر نیست و تاکید صرف بر مولفه های تجربی در پیدایی معرفت را راهگشا نمی داند و بر مولفه های پیشینِ دخیل در تکون معرفت انگشت تاکید می نهد. مفهوم  «مطلق» در هگل نیز نشان دهنده نگرشِ غیرتجربی حاکم بر این سنت فلسفی است. اما باید توجه داشت که کانت و هگل ، به رغم غیرتجربه گرا بودن متعلق به سنت روشنگری هستند، بر خلاف نیچه که در اساس منتقد روشنگری است و با روشنگری بر سر مهر نیست. در نتیجه بیشتر فیلسوفان آلمانی دارای رویکردی غیرتجربی هستند، هر چند موضع یکسانی در برابر روشنگری ندارند.

اما به لحاظ جغرافیایی برای مدتی جایگاه این دو سنت فلسفی با یکدیگر عوض شد. در اواخر قرن نوزدهم در دانشگاه کمبریج، ایده الیسم آلمانی رواج پیدا کرد و برای مدتی اندیشه های آنگلوساکسونی نظیر فایده گرایی[4]، داروینیسم و … به حاشیه رانده شد و جای خود را به ایده آلیسم هگلی داد. از سویی دیگر در اروپا، نحله نوکانتی ظهور کرد که به سنت تحلیلی در فلسفه های انگلیسی نزدیک بود و بر ایده آلیسم آلمانی چیره شد. به این ترتیب، تفاوت های فرهنگیِ جاری در یک جغرافیای خاص را نمی توان مبنای تعریف یک نحله فلسفی دانست.

به نظر هانس گلاک، انگلیسی محور بودنِ فلسفه تحلیلی، با دو شرط قابل دفاع است : نخست آن که توضیح داده شود که مراد از این واژه چیست و دیگر آن که در سیاق و متن تاریخی خود مورد بررسی قرار گیرد. در نتیجه ، به رغم مثال های نقضی که دربارۀ انگلیسی محور بودنِ  فلسفه تحلیلی بیان شد، می توان گفت فلسفه تحلیلی به یک معنا  حاویِ ریشه های انگلیسی است.

آیا فلسفه تحلیلی، یک فلسفه انگلیسی – اتریشی[5] است ؟

 برخی از مورخان فلسفه تحلیلی بر این باورند که می توان به جای آنگلوساکسون یا آنگلو آمریکن نامیدن فلسفه تحلیلی، آن را فلسفه ای انگلیسی – اتریشی نامید. در اینجا مراد از واژه اتریش، امپراطوری اتریش است.[6]  دامت و گروهی دیگر از فلاسفه معتقدند فلسفه قاره ای دارای دو نحله است : سنت آلمانی و سنت اتریشی. سنت اتریشی که در نقد سنت ژرمن پدید آمد و ناقد و منکر ایده آلیسم آلمانی بود، بر مولفه های تجربه و تحلیل مفهومی تاکید داشت. به همین دلیل تحلیل های زبانی و روان شناختی و علوم تجربی در آن سنت اهمیت داشت. از این رو عده ای از جمله دامت، معتقدند فلسفه آنگلوساکسون از این سنت بهره برده است. در نتیجه واژه انگلیسی – اتریشی را به معنایی که از فلسفه تحلیلی مراد می شود وفادارتر می دانند. بر اساس این تفسیر بخش های زیادی از فلسفۀ تحلیلی در پیوند با فلسفه اتریشی است و این دو با یکدیگر قابل جمع هستند.

اواخر قرن نوزدهم و اوایل قرن بیستم، دو نحله فلسفی در اتریش وجود داشت : جریان علمی – تجربی (حلقه وین) و جریان رئالیسم. فلسفه تحلیلی همزمان با ایجاد جریان علمی – تجربی در اتریش آغاز شد. این جریان تحت تاثیر فیلسوفان آلمانی و اتریشی  ای چون کانت و ویتگنشتاین بود. اعضای حلقه وین تحت تاثیر نوکانتی ها بودند. آنها به نقد متافیزیک و گزاره های ترکیبی – پیشینی می پرداختند. حلقه وین به یک معنا منتقد کانت بود،  اعضای آن به رای کانت درباره گزاره های ترکیبی – پیشینی قائل نبودند و تقسیم بندی هیوم در این زمینه را پذیرفته بودند.[7] حلقه وین به رغم عدم قبولِ وجود گزاره های ترکیبی – پیشینی، با رای کانت درباره فلسفه موافق بودند. کانت معتقد بود علم و فلسفه از یکدیگر جدا هستند و کار فلسفه عبارت است از بحث و فحص درباره مبادی و مبانی علم. اعضای حلقۀ وین متاثر از آراء ویتگنشتاین متقدم نیز بودند و به رساله توجه ویژه ای داشتند. بر اساس یکی از قرائت های موجود در ادبیات مربوطه، پروژه ویتگنشتاین  در رسالهادامه پروژه کانت در نقد عقل محض است.

بنابراین فلسفه تحلیلی نه به تمام معنا اتریشی، انگلیسی، آمریکایی و یا آلمانی است و نه به تمام معنا غیرانگلیسی، غیرآمریکایی یا غیرآلمانی؛  به این سبب تقابل جغرافیایی دو سنت تحلیلی و قاره ای چندان موجه نیست.

تعریف مبتنی بر موضوع ها و ایده ها

چهار موضوع محوری که فیلسوفان تحلیلی به آن پرداخته اند، عبارتند از :

-       نقد و رد متافیزیک

-       چرخش زبانی[8]

-       نسبت میان فلسفه و علم

-       طبیعت گرایی[9]

نقد و رد متافیزیک:

فیلسوفان تحلیلی هر گونه کلی اندیشی و نگاه سیستماتیک و فراگیر درباره هستی را متافیزیک می نامند؛ هرگونه نظام فلسفی که از وجود آغاز کند، سلسله مراتب وجود و شئون و اطوار مختلف آن را تبیین یا توصیف کند و در آن میان، شانی نیز برای انسان در نظر بگیرد. بر این اساس فیلسوفانی نظیر افلاطون، ارسطو، ملاصدرا، هگل و حتی برخی از فیلسوفان معاصر متافیزیسین هستند. فیلسوفان تحلیلی متافیزیک به این معنا را نقد می کنند و معتقدند متافیزیک سنتی توجهی به نقش زبان نداشته و در پروژه فلسفی متافیزیسین ها زبان تنها یک نقش عرضی و تبعی، به عنوان ابزاری برای انتقال اندیشه ها داشته است. فیلسوفان تحلیلی این پیش فرض را که زبان جز محمل و ابزاری برای بیان اندیشه ها نیست به چالش کشیدند. به باور آنها زبان علاوه بر طریقیت، موضوعیت نیز دارد، به این معنا که زبان در چگونگی تکوین اندیشه نقش دارد و تنها محملی برای انتقال اندیشه نیست، حال آن که قدما تنها به طریقیتِ  زبان معتقد بودند .

علاوه بر این از نظر فیلسوفان تحلیلی زبان آینه ی تمام نمای واقعیت نیست و آنچه در زبان اتفاق می افتد لزوما مطابَقی در عالم واقع نخواهد داشت. به عنوان مثال در زبان در گزاره ای نظیر “درخت سبز است” ، “سبز” از “درخت” تفکیک شده و  واژه “سبز”،  محمول “درخت” واقع شده است در حالی که در عالم خارج چنین تفکیکی وجود ندارد. بنابراین درک درست موضوعات فلسفی منوط به واکاوی فلسفیِ ساز و کار های زبان و تشخیص ربط و نسبت  آنها با عالم خارج است.

اعضای حلقه ی وین به دنبال پی ریزی زبانی عاری از ابهام و پیچیدگی برای فلسفه با استفاده از ابزار و ادوات منطقی بودند. آنان خطای فیلسوفان پیشین را عدم تفطن آن ها به نقش زبان می دانستند. ویتگنشتاین نیز با ارائه یک تئوری درباره ی معناداری در پی توضیح چگونگی و چرایی بی معناییِ  گزاره های متافیزیکی بود. علاوه بر فیلسوفان تحلیلی،  برخی نظیر کانت نیز به نقد متافیزیک  پرداخته اند. اما وجه تمایز انتقاد  فیلسوفان تحلیلی  از متافیزیک ، توجه آن ها به زبان و موضوعیت و محوریت آن در مباحث فلسفی است. از این منظر بسیاری از مدعیات متافیزیسین ها نه کاذب، بلکه بی معناست.

به منظور بررسی تاریخی نقد متافیزیک در سنت تحلیلی ، به بیان موضع چند تن از آبای فلسفه تحلیلی و حلقه ی وین درباره ی متافیزیک می پردازیم. پس از آن به احیای متافیزیک در نیمه دوم قرن بیستم توسط فیلسوفان تحلیلی خواهیم پرداخت.

موضع آبای فیلسوفان سنت تحلیلی درنقد متافیزیک

موضع فرگه در نقد متافیزیک دوپهلوست. او در حالی که مفروضات انتولوژیک  گسترده ای را پذیرفته، در مباحث منطقی خود به نقد متافیزیک پرداخته است. فرگه فلسفۀ تجربه گرای معاصر خود را تحت تاثیر روانشناسی گرایی[10] می دانست و به منظور نقد این موضع،  به دفاع از عینیت[11] معنا پرداخت و قائل به وجود سه قلمرو مستقل از هم گردید : قلمرو محسوسات،  قلمرو مدرکات و قلمرویی افلاطونی که هویت های انتزاعی نظیر اعداد و معانی در آن قرار دارند. وجود مستقل معانی در این ساحت به معنای عینیت آن ها و در نتیجه  صدق و کذب ابدی و فارغ از کاربرد زبان است. [12] فرگه به  رغم پذیرش این گونه مفروضات متافیزیکی همراهی منطق و متافیزیک را از اساس ناممکن می دانست یا به بیانی معتدل تر برای متافیزیک نقشی درجه دوم قائل بود. هم چنین، فرگه قائل به نظریه «زائد بودن صدق»[13] بود که از ضدمتافیزیکی ترین نظریه های صدق است. بنابراین  نمی توان به راحتی موضع فرگه  در برابر متافیزیک را مشخص کرد.

مور نیز از جمله پیشگامان فلسفه تحلیلی است و بسیاری از مورخان فلسفه تحلیلی آثار او را آغاز کننده بحث تحلیل مفهومی[14] در ابتدای قرن بیستم می دانند. اگرچه مور با تمام آموزه های حلقه وین در نقد متافیزیک بر سر مهر نبود، اما  به نحو غیرمستقیم در نقد متافیزیک  کوشید.

موضع ویتنگشتاین نیز در باب متافیزیک دوگانه است. رساله که مهم ترین اثر دوران نخست فلسفه ورزی اوست از یک حیث متافیزیکی است و از حیثی دیگر ضدمتافیزیکی . به این معنا ضد متافیزیکی است که مکاتب فلسفی پیش از خود را به دلیل عدم تفطن به نقش زبان بر خطا می داند و معتقد است متافیزیسین ها درباره ی اموری سخن گفته اند که نمی توان به طرز معناداری در باب آن ها سخن گفت.مقدمه  رساله، فقرات 4.2 تا 4.4 و هم چنین فقرات 6.4 تا 7 موید این مسئله است که رساله  کتابی در نقد متافیزیک است. ویتگنشتاین در این فقرات بیان می کند که عموم فیلسوفان پیشین، زبان را به نحوی  نادرست به کار برده و باری بر دوش زبان قرار داده که توان حمل آن را نداشته است. اما متافیزیکی بودنِ  رساله بدین معناست که از جهان پیشا زبانی آغاز می کند و از اموری سخن می گوید که مقدم بر احراز رابطۀ هم ریختی[15] میان هویات زبانی[16] و ابژه های جهان هستند و می توان آنها را در جهان پیرامون سراغ گرفت .به بیان دیگر، ویتگنشتاینرساله را با بیان گزاره هایی وجودی درباره ی عالمپیرامون یا « تمامیت امور واقع»[17]  آغاز می کند و پس از آن به زبان می پردازد. حال آن که به اقتفای ویتگنشتاین متاخر، بسیاری از فیلسوفان از زبان آغاز می کنند  و نه از جهان پیرامون و به معنای دوم نیز با متافیزیک  بر سر مهر نیستند. اما  رساله به دلیل در بر داشتنِ مفروضات استعلایی[18]،  اثری متافیزیکی است . به ویژه اگر خوانش کانتی  از رساله را بپذیریم،این اثر کلاسیک فلسفی دارای سویه های استعلاییِ پررنگی خواهد بود. مطابق با قرائت کانتی از رساله،  ویتگنشتاین با  مفروض گرفتنسوژه متافیزیکی،[19]  امکانِ  سخن گفتنِ معنادار را  بررسی  می کند و  شروط امکانیِ  این امر را به بحث می گدارد.

به باور اعضای حلقه ی وین،  متافیزیک و متافیزیسین ها و هرگونه متافیزیکی اندیشی متعلق به دوران پیشا مدرن است؛  دورانی که صراحت و جسارت در اندیشه ی فیلسوفان وجود نداشته است . پوزیتیویست های منطقی معتقد بودند  هرگونه متافیزیکی اندیشی اساسا نوعی تفکر تئولوژیک است و از آن با تعبیر الاهیات در لباس مبدل یاد می کردند.

پاورقی :

[1]  فیلسوفان تحلیلی آمریکایی تحت تاثیر آموزه های فیلسوفان تحلیلیِ غیر انگلیسی بوده اند. به عنوان مثال، کواین، فیلسوف  تحلیلیِ آمریکایی تحت تاثیر کارنپ بوده است. کارنپ آلمانی و از اعضای حلقه وین بود.

[2]  Tractatus Logico-Philosophicus

از این پس، این کتاب را به اختصار رساله خواهم خواند.

[3] Philosophical Investigations

[4]Utilitarianism

[5] Anglo- Austrian

[6]  وضعیت اتریش در 1900 متفاوت از وضعیت امروزی آن بود. در اواخررقون نوزدهم و اولی قرن بیستم،  زمان پیدایی فلسفه تحلیلی، امپراتوری اتریش به یک معنا پایتخت فرهنگی و علمی اروپا بود. دانشمندان، موسیقی دانان، فیزیکدانان و فیلسوفان بزرگی .. از جمله، موتزارت، فروید، پوپر و ویتگنشتاین… در آن زمان در اتریش زندگی می کردند.

[7] کانت به سه نوع گزاره تحلیلی-پیشینی، ترکیبی- پسینی و ترکیبی-پیشینی قائل بود. اما هیوم منکر گزاره های ترکیبی- پیشینی بود؛  گزاره هایی که هر چند از تجربه به دست نیامده اند، ترکیبی اند.

[8] Linguistic Turn

[9] naturalism

[10] psychologism

[11]objectivity

[12]  بنابر آموزه های فلسفه فرگه، انتقال معنا و مفاهمه و تخاطب زبانی،  متوقفِ بر مفروض گرفتنِ  وجود مستقلِ هویاتی انتزاعی در قلمرو و وعایی  افلاطونی است.

[13]Redundancy theory of truth

[14] Conceptual analysis

[15] isomorphism

[16] Linguistic entities

[17] totality of facts

[18] transcendental

[19] Metaphysical subject